تعریف
تعریف: وقف، نگه­داشتن و حبس کردن عین مال و جلوگیری از انتقال آن به دیگری، به­وسیله یکی از عقود؛ مانند بیع، صلح، هبه و قرار دادن منافع آن در جهتی­ که واقف آن را مشخص کرده است.
­­وقف فضیلت و ثواب زیادی دارد. امام صادق(ع) می­‌فرمایند:
خَیْرُ مَا یُخَلِّفُهُ الرَّجُلُ بَعْدَهُ ثَلَاثَةٌ وَلَدٌ بَارٌّ یَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ سُنَّةُ خَیْرٍ یُقْتَدَى بِهِ فِیهَا وَ صَدَقَةٌ تَجْرِی مِنْ بَعْدِهِ.(1)
بهترین چیزى­که انسان از خود به یادگار می­‌گذارد، سه چیز است: فرزند نیکوکارى که براى او استغفار کند، روش و سنت خوبى­که مردم از او پیروى کنند، صدقه جاریه‌ای(2) که پس از مرگش جریان داشته باشد.

اقسام وقف (به اعتبار موقوف علیه)
۱. وقف خاص: استفاده کنندگان از موقوفه، اشخاص، اقشار یا گروه خاصی­‌اند؛ مثل وقف چیزی برای امام جماعت مسجد یا دانشجویان یک دانشگاه.
۲. وقف عام: استفاده کنندگان از آن مال، شخص یا گروه خاصّی نیستند، بلکه وقف بر جهت و مصلحت عموم، مانند مساجد، پل‌ها و کاروان­سراها، یا بر عنوان عام، مانند فقرا و ایتام است.

اجاره موقوفه
۱. اگر وقف منفعت (در وقف عام) باشد(3) :اجاره آن جایز است؛ چه وقف خاص باشد و چه عام. همچنین چه بر عناوین عامه وقف شده باشد و چه جهات عامه؛ به دلیل اینکه مقصود، تحصیل منفعت از موقوفه و دادن آن به موقوف علیهم است؛ مانند مزرعه­‌ای که واقف برای اولاد یا فقرای سید وقف کرده است.
۲. اگر وقف انتفاع )مصالح عامّه) باشد(4) : اجاره آن جایز نیست.

تغییر وقف
تغییر وقف، حتی توسط واقف هم جایز نیست؛ برای مثال، نمی­‌توان مکانی را که به عنوان حسینیه وقف شده است، به مسجد تبدیل کرد. البته اگر وقف منفعت باشد، در صورتی­که با این عنوان فعلی­اش منفعتی ندارد یا منفعت آن بسیار اندک بوده، جایز است به عنوان دیگری که دارای منفعت است، تبدیل شود..

موقوفه نیازمند تعمیر
اگر موقوفه برای بقاء و استفاده از آن نیاز به تعمیر داشته باشد:
۱. واقف برای موقوفه هزینه‌­ای قرار داده است که صرف آن شود :باید همان را مصرف کرد.
۲. واقف هزینه‌­ای قرار نداده است :بنابر احتیاط واجب از منافع موقوفه برای تعمیر آن استفاده می­‌شود.
۳. چیزی­ که صرف تعمیر شود، وجود ندارد : برای متولی جایز است قرض کردن با قصد اینکه آن قرض را از منافع موقوفه بپردازد؛ و یا با مال خود، موقوفه را تعمیر کند با قصد اینکه از منافع موقوفه، استیفاء کند. اگر قصد ادای قرض یا استیفاء از منافع موقوفه را نداشته باشد، بعد از آن نمی­‌تواند از منافع موقوفه بردارد.
مسئله
۱. در صورتی­ که بقای موقوفه متوقف بر فروش بعضی از وقف است، فروش آن بعض جایز است.
۲.  در صورت خرابی قسمتی از وقف، به­‌گونه­‌ای که مجوز بیع پیدا شود و قسمت دیگر هم برای تحصیل منفعت نیاز به تعمیر داشته باشد، باید به ترتیب زیر عمل کرد:
الف) با فروش قسمت خراب می­توان موقوفه مشابه آن را خرید؛ این خود دو حالت دارد:
یک- از منافع قسمت محتاج به تعمیر، امکان تعمیرش هست :بنابر احتیاط واجب پول فروش را باید صرف خرید موقوفه مشابه کرد و از منافع صرف تعمیر شود.
دو- امکان تعمیر با منافع قسمت مزبور نیست :پول فروش فقط می­­توان صرف تعمیر لازم (برای تحصیل منفعت، نه تعمیر برای بهتر شدن و زیاد شدن منفعت) کرد.
ب) با فروش آن نمی­توان موقوفه مشابه خرید :پول آن صرف تعمیر بقیه موقوفه می­شود؛ چه تعمیر برای حصول منفعت باشد (تعمیر لازم) و چه برای زیاد شدن منفعت.

(1)   (1) وسایل الشیعه/ج۱۹/ص۱۷۵

(2)   (2) صدقه جاریه به وقف تفسیر شده است.

(3)   (3) غرض در این وقف، تحصیل منفعت و صرف آن در اموری است که در وقف بیان شده است؛ مانند اینکه مغازه­ای را وقف مسجد می­کنند.

(4)   (4) غرض، تحصیل منفعت برای امر دیگر نیست. بلکه استفاده از همان موقوفه مدّ نظر است؛ مانند خانه­ای­که برای سکونت امام جماعت وقف شده است یا مدرسه­ای که برای تحصیل محصلین وقف شده است.

ممنبع: «رساله‌ی آموزشی» احکام و مسائل شرعی  مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای مدظله‌العالی